BRUSSEL -- Deze week is in de Muntschouwburg Ajax in de versie van het American National Theatre te gast. Het gaat niet om een enscenering van de oorspronkelijke tekst van Sophocles, maar om een vrij grondige bewerking ervan door Robert Auletta. De vragen die in het klassieke stuk aan de orde zijn, duiken ook in deze bewerking op, maar het tijdstip is nu een nabije toekomst, na de overwinning van de VS-troepen in een oorlog ergens in Centraal-Amerika. Daardoor wilde regisseur Peter Sellars het Amerikaanse publiek rechtstreeks konfronteren met de dwingende morele vragen van Sophocles' Ajax. Het Amerikaanse publiek was dan ook geschokt. Het komt mij voor dat dat in Europa nauwelijks het geval zal zijn, maar niettemin gaat het hier om een biezonder boeiende en vaak intuïtief zeer "juiste" bewerking en regie.
Plaats van aktie: de achterzijde van het Pentagon. Nauwelijks is de oorlog beëindigd of de interne spanningen tussen de generaals breken in volle hevigheid los. Ajax, verblind door Athene, heeft een ware slachtpartij aangericht onder de veestapel, waarvan hij dacht dat het zijn medegeneraals Agamemnon, Menelaos en Odysseus waren. De inzet voor Ajax is de wapenrusting van Achilles. Die is toegewezen aan Odysseus, terwijl Ajax vindt dat hij als moedigste onder de generaals daar recht op heeft. Ajax wordt gespeeld door de doofstomme Howie Seago, figuurlijk ook te begrijpen als de man die door het bloed en het geweld van de oorlog, waar hij zelf in verwikkeld is, met verstomming geslagen werd.
Hij kan zijn positie in de nieuwe "vredes-"situatie niet meer definiëren. Zijn medestrijders zijn vijanden geworden, de plichten voor het vaderland staan tegenover zijn eigen ambities. Dat leidt uiteindelijk tot zijn zelfmoord, met het zwaard van Hektor, zijn gewezen vriend én tegenstander in de krijg. In zijn waanzin en uiteindelijke zelfmoord speelt zijn biezondere relatie met de oorlogsgodin Athena -- die verliefd op hem was -- een sterke maar dubbelzinnige rol. Zij bracht hem tot de top van zijn krijgskunst, maar drijft hem uiteindelijk ook de waanzin in.
Bij de zelfmoord van Ajax zitten we halverwege het stuk. Daarna komt een biezonder "vuile" oorlog tussen verschillende legeraanvoerders om zijn lijk. Agamemnon en Menelaos verbieden iedereen het lijk te begraven, als straf voor Ajax' moordzuchtige bedoelingen tegenover hen. Maar Odysseus en Ajax' halfbroer Teucer komen daartegen op. Hun argumenten zijn heel verschillend, en het is uiteindelijk Odysseus die Agamemnon weet om te praten.
Zijn woorden zijn sterk gekleurd door het gesprek dat hij met Athene heeft gehad bij de aanvang van de handeling, een gesprek over de futiliteit van het menselijk handelen en de mateloze wreedheid van het oorlogsbedrijf. In het gesprek tussen Odysseus en Agamemnon wordt meesterlijk het dubieuze morele handelen van deze laatste -- een toekomstige presidentskandidaat -- gesuggereerd. Sluw speelt Odysseus in op Agamemnons angst dat hijzelf na zijn dood ook wel eens van zijn voetstuk zou kunnen gestoten worden, ten voordele van Ajax. Dat begrijpt Agamemnon; hij begrijpt niet dat men geen wraak neemt op een gevallen held, zelfs al was het je ergste vijand.
Effekten
Af en toe gebruikt Sellars in zijn regie krasse metodes om het drama volledig tot zijn recht te laten komen. Je ziet Ajax in een kooi van plexiglas, pletsend in een vijver van bloed na zijn gruweldaden. Bij zijn zelfmoord schuiven de rolluiken in de kelder van het Pentagon open en stroomt er water over de scène, dat haar reinigt van het bloed en het vuil. Maar Sellars moet het duidelijk niet enkel van die verbluffende effekten hebben. De manier waarop hij het koor voorstelt, als een stel zwarte soldaten van Ajax' troepen die met een heel ritmische, bijna gospelachtige zegging, gezang en getrappel het gebeuren begeleiden, is een schitterende ingreep.
Wat ook meevalt, is dat tranerigheid en patetisch gedoe, zoals je dat in Amerikaanse films maar al te vaak moet ondergaan, hier bijna afwezig zijn. De meeste personages, met uitzondering van Ajax' vrouw Tecmessa, hebben net die gekunsteldheid en overdrijving die hun rol in het teatraal gebeuren recht doet.
Nog voorstellingen in de Munt op 26, 27 en 28 mei om 20 u. Woensdag a.s. op BRT-tv in het kulturele programma "Verwant": een gesprek tussen Elisabeth Lecompte en Peter Sellars.
