Date 1988-02-20

Publication De Standaard

Performance(s) Gilles

Artist(s) Hugo Claus

Company / Organization

Keywords gilles • kerkelijke • zusje • arc • jeanne • afkeer • god • bindtekstjes • zaal-als-tegenspeler • oorlogsdaden

Taal- en akteergeweld over een geweldenaar: "Gilles" van Claus door Jan Decleir

BRUSSEL - In het radioprogramma "Het Vermoeden" gaf Hugo Claus lucht aan zijn afkeer voor teater dat alleen mooie plaatjes brengt en luxueuze kostuums, en de taal tot bindtekstjes reduceert. Die afkeer is zeer terecht, dunkt me, maar wat hij daar met zijn regie van zijn eigen stuk Gilles, geschreven voor Jan Decleir, tegenover plaatst, lijkt mij ook niet werkelijk een na te volgen voorbeeld. Al is er dan alle reden om Decleirs deklameerprestatie uitzonderlijk te noemen.

Het stuk bestaat uit een monoloog van Gilles de Rais, voormalig wapenbroeder van Jeanne d'Arc. Na de dood van zijn "zusje" heeft hij zich teruggetrokken in Tiffauges waar hij, gesekondeerd door de Florentijn Francesco Prelati, zich bezighoudt met alchemie en duivelsaanbidding. Tegelijk vergrijpt hij zich aan op zijn minst 140 kinderen, die hij verkracht, martelt, vermoordt en verbrandt. Uiteindelijk worden zijn wandaden de toch zeer begrijpende kerkelijke overheid te bar, en wordt hij voor de kerkelijke rechtbank gedaagd.

Dit alles speelde zich af op het einde van de honderdjarige oorlog, terwijl er geleidelijk een centraal gezag wordt ingesteld in Frankrijk, eerst door Charles VII en later door Louis XI. Het zijn de laatste hoogdagen van een woeste, plunderende en tegelijk praalzieke edelstand in een door de oorlog verzwakt land. Op basis van de annalen van het proces schreef Claus zijn stuk, dat een vraag-en-antwoord-struktuur heeft, waarbij je de vraag steeds uit het antwoord moet rekonstrueren. Het publiek is de rechter dus.

Claus heeft de verhaalstof aangewend om verschillende tema's aan te snijden. Hij peilt naar de drijfveren achter het walgelijk gedrag van Gilles, waarbij al snel enerzijds de problematische relatie met God en zijn "zusje" Jeanne d'Arc en anderzijds de demonische figuur van zijn grootvader en zijn oorlogsdaden, die zowat samenlopen in zijn verering voor de duivel Barron, verschijnen als de grote polen waartussen hij heen en weer geslingerd wordt.

Tegelijk wordt ook een portret van die tijd geschetst, en met een beetje goede wil kun je voelen dat Claus hier zijn eigen tijd een soort spiegel voorhoudt. Waar hij radikaal buiten het historische kader stapt, is het ogenblik, aan het eind van het stuk, waarop Gilles aan God begint te twijfelen en uiteindelijk tot de konklusie komt dat er geen God is. Dat doet soms wat oubollig aan, omdat hier een tema aangeboord wordt dat b.v. door Maria Rosseels jaren geleden al uitputtend behandeld werd en in die zin nog moeilijk als brandend aktueel kan omschreven worden. Maar Claus weet de verschillende draden in zijn verhaal vrij goed te verweven en zoals steeds in een zeer gespierd taalgebruik te verwoorden.

Als teaterervaring is dit echter niet groots. Er is al het fundamentele probleem dat een man alleen op scène eigenlijk geen teater kan maken, omdat de spanning tussen twee of meer mensen, via een tekst geleid, hier niet optreedt, en het uitgesleten procédé van de zaal-als-tegenspeler kan dat niet verhelpen. Decleir zit dan ook in essentie te worstelen met de tekst, en daarbij trekt hij alle registers open. Zodat je enigszins verbluft zit te kijken naar wat de man allemaal niet kan. Het is uitzonderlijk, maar tegelijk nogal vermoeiend, want je wordt van het ene hoogstandje naar het andere gevoerd; de voorstelling is een bijna onafgebroken crescendo, waardoor er uiteindelijk nog weinig plaats blijft voor subtiliteit en nuance. De kombinatie van Claus' taal en een nogal explosief akteur als Decleir is daar wellicht debet aan.

Er moet echter bij gezegd worden dat heel wat mensen op de première blijkbaar veel houden van dit soort teater met uitbundige akteerprestaties, want op het einde van de voorstelling kregen, schrijver/regisseur en akteur een stormachtig applaus. Deze zeer klassieke voorstelling maakt uiteraard wel zeer nieuwsgierig naar wat een "avant-garde"-gezelschap als Maatschappij Discordia met Claus zal aanvangen. Zij brengen een voorstelling op uitnodiging van het Kaaitheater op 26 februari in de Beursschouwburg.

Jan Decleir gaat tot mei met "Gilles" op toernee in Vlaanderen en Nederland.