Avignon -- Het werk van de regisseur en graficus William Kentridge voor de Handspring Puppet Company uit Zuid-Afrika is bij ons bekend dankzij de presentatie van Woyzeck on the highveld en Faustus in Africa op het Brusselse Kunstenfestival. Deze zomer is hij op het theaterfestival van Avignon te gast met Ubu and the truth commission. Op de documenta in Kassel zijn animatiefilms van zijn hand te zien.
In een kort gesprek na de voorstelling vertelde Kentridge hoe moeilijk de Zuid-Afrikaanse situatie te vatten is voor een buitenstaander. Zelfs voor bewoners van het land grenst de huidige toestand vaak aan het absurde. Verantwoordelijken voor de gruwelijke martelpraktijken die het einde van het apartheidsregime kenmerkten, blijken vaak na een publieke biecht hun straf te ontlopen. Terwijl pionnen in deze nietverklaarde burgeroorlog zware straffen oplopen. Hoe krijg je een inzicht in de denkwereld van deze lieden, die bol staat van gruweldaden, gepleegd als betrof het een ambtelijk akkefietje in naam van de staat?
Infantiel
Kentridge en zijn scenariste Jane Taylor gebruiken de figuren van Alfred Jarry -- Père en Mère Ubu -- om toegang te krijgen tot die wereld. Het zijn twee absurd-komische figuren. Ze denken uitsluitend aan geld en eten, zijn ongehoord sadistisch en wreed voor elkaar als hun dat uitkomt, maar weten dat infantiel denken altijd te verpakken in ronkende, rechtvaardigende frasen.
Dat Jarry destijds schandaal verwekte, hoeft niet te verbazen. Het komische effect van de bekrompen rationaliteit van zijn zeer herkenbare kleinburgerlijke figuren maakt voortdurend plaats voor uitbarstingen van irrationeel geweld en wreedheid. Een goede enscenering moet de dubbelzinnigheid van deze karikaturen -- enerzijds parodie, anderzijds nachtmerrie -- verduidelijken.
Dat is niet gemakkelijk, zeker niet als je dit gegeven koppelt aan het reële drama van de Zuid-Afrikaanse samenleving. Het gevaar voor een al te simpele, ideologische voorstelling van de tegenstellingen tussen blank en zwart, ten koste van de humor en de ambiguïteit van het verhaal, ligt voortdurend op de loer. Daar staat tegenover dat Kentridge ook heel wat reële getuigenissen van martelingen in zijn stuk gebruikt. Teveel wilde lol zou het documentaire materiaal ondergraven.
Kentridge komt hier goed uit, dankzij een ongemeen gevarieerd en inventief gebruik van scenische en filmische middelen. Ubu en zijn wouw, vertegenwoordigers van de apartheid, worden gespeeld door echte acteurs. Dawid Minnaar, in ondergoed en met laarzen aan, is het prototype van de blanke bruut. Zijn vrouw is geen blanke, maar de zwarte Busi Zokufa, wat een eigenaardige tweeslachtigheid aan dit stel geeft.
Suggestief
Hun idiote ruzies en bedenkingen worden verdubbeld door de tekenfilms die ondertussen op het scherm te zien zijn. Beelden van "townships" en martelkamers, getekend in een bijzonder suggestieve stijl met krijt op een zwart bord. De dikke Ubu neemt in deze films steeds andere gedaantes aan, als een veelkoppig monster, nu eens een insectachtige camera, dan weer een weemdsoortig moordend beest.
Zijn helpers bij die moordpraktijken zijn twee rare beestenpoppen: een handtaskrokodil, die tegelijk als papierversnipperaar fungeert, en een driekoppige hond die het leger, de politie en de politiek verbeeldt. Ook de getuigen in de processen tegen de misdadigers worden gespeeld door bijzonder mooie, expressieve poppen. Het verhaal eindigt met een zeer vreemde pointe: Ubu en zijn vrouw kunnen ongestraft ontsnappen en varen een stralende toekomst tegemoet. Of die toekomst in of buiten Zuid-Afrika ligt, wordt in het midden gelaten. Waarmee Kentridge ook levensgroot de vraag openlaat of er wel fundamenteel iets veranderd is, of kàn veranderen, in het "nieuwe" Zuid-Afrika.
Het theaterfestival van Avignon loopt tot 2 augustus.
