Het onzekere verband tussen de wereld en het bewustzijn
De tweede week van KunstenFESTIVALdesarts zit erop. Na het klassiek opgevatte theater in de eerste week, werd nu baan geruimd voor theater dat behoorlijk afwijkt van de gangbare theatermiddelen. Film en video waren bijvoorbeeld prominent aanwezig in het werk van Teatrino Clandestino, William Kentridge, Tim Etchells en Lynda Gaudreau. Nieuw is dat niet, maar toch ging het nooit om een modieuze gimmick: als voorstellingen geen afgerond wereldbeeld maar een bestaan vol onzekerheden en vragen willen verbeelden, blijkt de kijkkast van de klassieke scène vaak een blok aan het been te zijn.
Pieter T'Jonck
Niet dat die multimediale benadering van theater steeds lukt. 'Illiade' van het Italiaanse gezelschap Teatrino Clandestino verbeeldt de kernmomenten uit Homeros' epos over de strijd om Troje. Regisseur Pietro Babina combineert een schaduwspel over de gevechten met ouderwets aandoende stomme filmbeelden die de zwaar gegrimeerde, cabotinerende protagonisten van het verhaal in close-up tonen. De mechaniek van het stuk is nogal knullig in elkaar gezet, zonder dat die knulligheid een dramaturgische meerwaarde oplevert. De apotheose van het verhaal, waarin Achilles Hectors lichaam onteert, komt zelfs helemaal niet aan bod. Je blijft dan verbijsterd en onbegrijpend toekijken bij deze hedendaagse 'vertaling' van antiek drama: het basismateriaal is opwindender en helderder dan deze transpositie.
'Confessions', een opera-achtige bewerking van Italo Svevo's 'La Coscienza di Zeno' van William Kentridge en Kevin Volans biedt daarentegen wel een duidelijke aanvulling op de basistekst. Zeno Cosini, Svevo's hoofdfiguur, praat in dit boek uit 1923 honderduit over zijn leven. Hij is de zoon van gegoede burgerij in het Trieste van voor de Tweede Wereldoorlog. Zijn relaas van wat hem overkomt, leert je hoe hij zichzelf voortdurend een rad voor de ogen draait. Hij ontloopt steevast de leegte en trivialiteit van een bestaan waarvan het weelderige gemak gestoeld is op economische en maatschappelijke omstandigheden die hij niet kan of durft bevatten. Zijn gevoelswereld weerspiegelt dat: hij kan niet kiezen, noch betekenis toekennen aan de emoties die hem overvallen. In zekere zin komt hij nooit onder de vleugels van zijn vader uit; hij verruilt hem bij zijn dood alleen voor een even dominante schoonvader. Hij huwt met diens dochter Augusta nadat gebleken is dat hij haar zus Anna niet kan krijgen. Pas na het huwelijk beseft hij dat hij een vergissing begaan heeft. Zo gaat hij er bijna per ongeluk een maîtresse op nahouden. Het einde van het verhaal is dat hij zowel die maîtresse als zijn vrouw op haast perverse manier aan het lijntje houdt, in de volste overtuiging dat hij alles doet om hen niet te kwetsen.
In 'Confessions' wordt Zeno gespeeld door de acteur Dawid Minnaar. Alle personages die rond zijn kleine zeepbel-wereld cirkelen, worden vertolkt door zangers. Maar de hoofdrol in het stuk wordt gespeeld door het filmscherm dat de scène beheerst. De beelden die je ziet zijn maar ten dele vooraf opgenomen. In de zijlijn van het toneel staan immers poppenspelers, die met prachtige marionetten een schaduwspel opvoeren dat dadelijk verfilmd wordt. Die beelden worden versneden met tekeningen en tekenfilms van Kentridge en beelden van de Eerste Wereldoorlog. Het effect is soms wonderbaarlijk. De wereldvreemdheid van Zeno's omgeving wordt bijvoorbeeld treffend weergegeven door de draadachtige, surrealistische poppetjes die Zeno en zijn kennissen voorstellen. Zij verschijnen in de film als omhulsels zonder substantie, vol gaten. Op het toppunt van Zeno's farce-achtige amoureuze belevenissen zie je ten slotte soldaten die in de Eerste Wereldoorlog uit rookwolken opdoemen. Duidelijker kan het niet: de welstand die Zeno toelaat te zwelgen in zijn narcistische bekommernissen wordt betaald met het bloed en lijden van anderen. Deze op het eerste gezicht buitenissige combinatie van muziek, zang, theater, film leidt hier zo tot een zeer scherpe analyse van de wrange historische consequenties van Zeno's ogenschijnlijk luchthartige en onschadelijke levenswandel.
Urban legends
In 'Instructions for forgetting' schetst Tim Etchells van 'Forced Entertainment' geen vrolijker beeld van de wereld. Zijn vertrekpunt is echter niet één basistekst waarvan hij de betekenislagen laat oplichten. Hij werkt net omgekeerd: aan vrienden en kennissen vroeg hij om waar gebeurde verhalen of video-opnames op te sturen. Omringd door drie monitors leest Etchells na een inleidend praatje voor uit die brieven. Tegelijkertijd toont hij een selectie uit de video's. Op het eerste gezicht lijkt de keuze van tekst en beeld louter toevallig. Toch ontstaat in die collage een zekere 'tekening'. Een rode draad is zo de vraag naar wat 'echt' en 'onecht' is in berichten uit de media. Etchells dist bijvoorbeeld een eindeloze reeks 'urban legends' op, met telkens nieuwe variaties op het thema van de portier die aan de aan lager wal geraakte topvoetballer George Best vraagt: 'But George, where did it all go wrong?' Net als je onverschillig wordt voor het wellicht reële leed dat aan de oorsprong ligt van de verhalen over deze vedette, brengt Etchells een ander verhaal over een vrouw die diep geschokt werd in haar vertrouwen in wat ze ziet. De vriend van haar dochter blijkt immers een beestachtige moord begaan te hebben, die het nationale nieuws haalde.
Een andere lijn in het stuk is de vraag naar de 'waarheid' van onze ervaring. Een opname van een tweederangs-pornosterretje dat ongeïnteresseerd haar kleren uitspeelt, contrasteert vreemd met het verhaal van een vrouw die niet meer wist van welk hout pijlen te maken, en daarom ook in dit soort filmpjes optrad. Dat bleek uiteindelijk beter dan de werkelijk vervreemdende ervaringen die ze had als medisch proefkonijn. Een ander verhaal over alledaagse vervreemding voert een Engelsman op die voor zijn werk als cineast een tijdlang verblijft in een villa op Mulholland Drive in LA, en er verbaasd vaststelt dat zijn omgeving een exacte replica is van de wereld die David Hockney ons voortovert in zijn schilderijen. Die 'hyperreële' ervaring doet hem steeds meer vat verliezen op zijn eigen leven, tot hij besluit weer te vertrekken vooraleer zijn leven hem volledig ontglipt. Zo gaat de voorstelling maar door van de ene, soms licht-ironische, dan weer gruwelijke ervaring naar de andere. De meest ontroerende momenten zijn die waarin Etchells zijn eigen zoontje op video ten tonele voert. De naïviteit waarmee die het werkelijke leven imiteert in zijn spel, experimenteert met echt en vals in een klungelige goocheltruc of nadenkt over zijn lichamelijke integriteit en het probleem van de dood, vormt een toetststeen voor de andere, meer dubbelzinnige verhalen. Een andere toetssteen van het stuk is een lege videocassette die Etchells toegestuurd kreeg. Hij laat ze langdurig zien, als een pauze beweert hij zelf. Maar op een fundamenteel niveau toont hij hier ook wat beelden voor ons zijn: het lege scherm waarop we onze eigen angsten en verlangens projecteren. En de wereld zelf, zo blijkt uit de verhalen, is een 'réel' waar we geen vat op krijgen.
Simultaan
Ook Lynda Gaudreau peilt in haar 'Document 3' naar de onzekere relatie tussen de werkelijkheid en dat wat we er in ons hoofd van maken. Ze voert Mark Eden Towley op als een raaskallende man die zijn gedachten maar niet geordend krijgt. Daarnaast beweegt een briljante Sarah Doucet alsof er twee richtingen of intenties in haar hoofd om voorrang lijken te strijden, met onafgemaakte bewegingen en stilstand als gevolg. Beiden raken in de knoop met de tijdsdécalage tussen wat ze doen en wat ze denken. Gaudreau verruimtelijkt deze kwestie op twee manieren erg boeiend. Zo verdeelt ze plots de scène dwars op de kijkrichting met een doek in een donker en een licht deel. Het lichte deel als het nu, of het verleden dat we kennen, het donkere deel als de toekomst waar we, als in een donker gat, induiken. Boeiend is de manier waarop ze de betrekkelijkheid van bewegingen toont door een video van choreografe Vera Mantero te contrasteren met een simultane uitvoering van dezelfde dans door Doucet. Dat toont, scherper dan welke toelichting ook, dat zelfs als twee mensen een beweging perfect gelijk uitvoeren, er toch een verschil ontstaat. Dat verschil zit in onnaspeurbare variaties in de persoonlijkheid en de verbeelding van de uitvoerders. Toch kleeft er een smet op dit werk: om onnaspeurbare redenen liet de choreografe drie extra dansers naast Doucet en Towley aanrukken. Wellicht bestond hiervoor een goede conceptuele reden, maar in de concrete voorstelling zijn ze nauwelijks meer dan visuele ballast.
Document 3
van Lynda Gaudreau, van 22 tot 24 mei in de Theaterzaal van Vooruit, telkens om 20 uur. Inlichtingen en reservaties: 09/267.28.28 of www.vooruit.be.
