Archief Etcetera

Spreken of niet spreken?: to you, the birdie! (phedri) (the wooster croup)

'Dire ou ne pas dire? Telle est la question.' Zo opent Roland Barthes in zijn studie Sur Racine (1963) zijn analyse van Phèdre (1677), algemeen beschouwd als het meesterwerk van Jean Racine.' Want de meest diepgaande tragedie van Racine is, luidens Barthes, tevens de meest formele. De tragische inzet van Phèdre is niet zozeer de betekenis van de woorden als hun verschijning; niet zozeer de liefde van Phaedra als haar bekentenis.

Van bij aanvang van Racines tragedie beseft Phaedra immers dat ze schuldig is aan de allesverzengende passie die ze voor haar stiefzoon Hippolytus heeft opgevat tijdens de afwezigheid van haar gemaal Theseus, de koning van Troezen, en die een fatale atloop kent. Het is ech-

ter niet haar schuld die problematisch is, wel haar stilzwijgen. Slechts drie maal, meent Barthes, doorbreekt Phaedra de stilte in Racines versie van Euripides' klassieke tragedie. In een eerste, narcistische confessie van haar verlangens is het echter niet zij, maar haar vertrouwelinge Oenone die de vermaledijde naam 'Hippolytus' uitspreekt. 'C'est toi qui l'as noramc." Een tweede keer, wanneer ze verneemt dat Theseus dood is, bekent ze haar liefde aan Hippolytus door een dramatische metafoor te gebruiken. Ze vertelt hem dat zij hem uit het labyrint zal leiden, met een draad. Dit in analogie met het verhaal van haar zus Ariadne, die uit vurige liefde Hippolytus' vader Theseus redde uit het labyrint van de Minotaurus op Kreta. Pas de derde

keer, op het einde van liet stuk, spreekt Phaedra letterlijk haar gevoelens uit en kan ze sterven. Phaedra wil immers al sterven wanneer de tragedie amper begonnen is. Theramenes beschrijft haar in de eerste scène van het eerste bedrijf als 'Une femme mourante et qui cherche a mourir'.' Haar dood wordt echter uitgesteld. Verbeten zwijgend slaagt Phaedra er in Racines stuk in te leven noch te sterven, ziek van verlangen en verteerd door schuldgevoelens.

De Phèdre-bewerking To You, The Birdie!, in een vertaling van wijlen Paul Schmidt, waarmee het New Yorkse gezelschap The Wooster Group in juni te gast was in het Brusselse Kaaitheater, lijkt op het eerste gezicht schatplichtig aan deze 'spreken of niet spreken'-these van Barthes. De stem van de ziekelijke Phaedra, gedubd door een mannelijke medespeler, klinkt aanstellerig en nasaal, wat voor hilarische, pathetische scènes zorgt. Slechts op crisismomenten, zoals Phaedra's ontdekking dat Hippolytus verliefd

To You, The Birdie! (Phèdre) THE WOOSTER CROUP foto mary gearhart

is op Aricia, de rechtmatige erfgename van de troon van Troezen, begint actrice Kate Valk in haar eigen stem hysterisch te razen. Zonder Sur Racine als handleiding te hebben gebruikt, lijkt The Wooster Group zo tot een eigen interpretatie van Phèdre gekomen te zijn die elke voor de hand liggende psychologisering afzweert, maar zweemt naar het 'univers racinien' zoals Barthes het schetst. Zweemt naar, want op een tweede niveau is To You, The Birdie! ook een subtiel manipulatief spel met de regels van de neoklassieke tragedie - de drie eenheden, de bienséances en, tot op zekere hoogte, de vraisemblance-dat in combinatie met het virtuoze hoogtechnologische environment en de sterk gechoreografeerde partituur een aangename frictie teweegbrengt met Racines zeventiende-eeuwse klassieker.

Immers, het (virtuele) badmin tonveld dat The Wooster Group als toneelbeeld heeft gekozen voor To You, The Birdie!-letterlijk A vous volant! - verenigt op ludieke wijze de eenheden van handeling, tijd en ruimte, een vorm die door de zeventiende-eeuwse critici was afgeleid van het werk van Aristoteles, en werd geïntroduceerd door Corneille en later gepolijst door zijn iongere tijdgenoot Racine. Het badminton-spel is een handeling die zich afspeelt binnen een welbepaalde tijd binnen een afgebakende ruimte. Een spel waarvoor The Wooster Group intensief gecoacht werd door voormalig wereldkampioen badminton Chi-Bing Wu. Voor de goede verstaander heeft de groep in zijn bewerking zo op ironische wijze tevens de regel van de vraiseinblance opgevolgd.

De 'badminton court' is overigens ook een veelbetekenende taai-knipoog naar de 'royal court' van Theseus. Het badmintonveld kan in die betekenis geïnterpreteerd worden als de perfecte Anti-Chambre, zoals Barthes de plek noemt waar de tragische actie plaatsvindt, waaide protagonisten wachten op de

54 • •• etcetera 83

terugkeer van de koning, van wie niet met zekerheid geweten is of hij dood is, uit de Chambre, een onbenoemde plek. Bovendien is de godin Venus, zowel op een tv-scherm als live, de scheidsrechter van dienst op het badmintonveld van 7b You, The Birdie!. Niets ontsnapt aan haar onfeilbare blik. Wanneer Hippolytus uitroept: 'Not before I see the crown of Athens on Aricia's head', beginnen de lichten van de court te knipperen en klinkt een mechanische stem: 'Fault'. Venus bepaalt het spel, zoveel is duidelijk. De protagonisten uit de Phèdre van The Wooster Group zijn zo letterlijk voorbeelden van 'l'homme enfermé', zoals Barthes 'l'homme racinien' benoemt: gevangen in hun universum, steeds omringd door anderen die mee hun situatie bepalen.

Barthes wijst er echter in die zin wel op dat Racine het zelf nooit over 'personages' had, maar wel over 'acteurs': 'Il 's agit au fond de masques, de figures qui reçoivent leurs différences, non de leur état civil, mais de leur place dans la configuration générale qui les tient enfermées'.4 Het is een uitspraak die een kolfje naar de hand lijkt van The Wooster Group, die als rode draad in hun oeuvre de personae hebben die acteurs gebruiken en die van voorstelling tot voorstelling meegroeien. De acteurs zoeken telkens een masker op - dat kan een kostuum zijn, make-up, schoenen, een bewegingsstijl, een accent of zelfs een televisietoestel - waarin ze hun persona voor een welbepaalde voorstelling vinden. Willem Dafoe in De Morgen'. 'Het is een bescherming, maar het is tegelijkertijd een springplank om te doen alsof. Je kunt het vergelijken met het gevoel wanneer je letterlijk een masker draagt en in de spiegel kijkt: dan zie je er niet uit zoals jezelf, je voelt niet zoals jezelf, je denkt niet zoals jezelf.'5

Over Racines taal zegt Barthes in diezelfde context dat ze 'aphoris-tique', 'non réaliste' en 'expressément destiné à la citation' is.' Het doet denken aan wat de Franse regisseur Daniel Mesguich in een

interview zegt over hoe om te gaan met de alexandrijnen van Racine: '(...) il 's agit d'écriture, pas de parole.'7 Racines specifieke schriftuur werd door Paul Schmidt, die eerder ook al naar aanleiding van Brace Up! ( 1991 ) Tsjechovs Drie Zusters voor The Wooster Group vertaalde, getransformeerd naar een vlot, hedendaags Engels. 'Vous-même où seriez-vous, vous qui la combattez/ Si toujours Antiope à ses lois opposée/ D'une pudique ardeur n'eût brûlé pour Thésée', vraagt Theramenes aan Hippolytus in Racines origineel.8 Bij The Wooster Group klinkt het als volgt: 'Where would you be, suppose your mother's passion hadn't overcome her virgin scruples?' De protagonisten van To You, The Birdie! zitten met andere woorden niet vast in het keurslijf van de alexandrijnen, waarin geen ruimte is voor spontane expressie. Door echter onder meer Phaedra's tekst te laten dubben door een mannelijke medespeler zorgt The Wooster Group voor een andersoortige kunstmatige situatie, waardoor Schmidts vlotte schriftuur enerzijds een bizar soort poëzie wordt. Anderzijds druist de vulgariserende toon van zijn vertaling regelrecht in tegen de bienséances waar Racine en zijn tijdgenoten zich aan dienden te houden: triviale woorden werden in de zeventiende eeuw resoluut geschrapt. In naam van deze 'goede manieren' werden ook in die periode al te choquerende sterfscènes van het podium geweerd. En Racine ging zelfs zo ver dat hij elk spoor van overspel uit zijn tragedie Andromaque wiste.

In To You, The Birdie! tart The Wooster Group de regels van bienséances niet enkel in zijn tekst, maar ook in zijn enscenering. Hoofdprotagoniste Phaedra heeft letterlijk een ziekelijke passie opgevat voor haar stiefzoon, en moet de hele voorstelling door geholpen worden door haar dienaars bij haar ontlasting. Al in de openingsscène steekt het gezelschap echter op expliciete wijze de draak met de

zeventiende-eeuwse regels van de goede smaak. Hippolytus en Theramenes zijn hun voeten aan het intapen voor hun eerste bad-mintonwedstrijd. Het lichaam van acteurs Scott Sheperd (Theramenes) en Ari Fliakos (Hippolytus) wordt echter ontdubbeld: hun onderlichaam wordt weergegeven op een scherm, waarop te zien is hoe ze zich ongegeneerd in het kruis krabben en hun zweet afkuisen.

Door dat soort juxtaposities manipuleert The Wooster Group niet enkel de bienséances, maar op een ander niveau ook de tijdruimte, waarin de personae bewegen. Zo gaat Phaedra (Kate Valk) bijvoorbeeld blootsvoets achter een scherm staan, en op het beeld passen haar voeten verschillende schoenen, onder het motto: 'The crown means nothing, my mother says it's the shoes you wear'. Het lijkt bijna een verwijzing naar het sprookje De kleren van de keizer. The Wooster Group voert zo een waaier van kleine ingrepen door, die telkens nieuwe betekenissen genereren, die bijdragen tot de structurele beeldvorming van Phèdre, zonder essentiële wijzigingen aan te brengen in Racines originele plot - op het schrappen van de rol van Aricia na.

Ook het klanklandschap speelt hierin een belangrijke rol. Wanneer intrigante Oenone (Sheena See) blootsvoets heen en weer loopt, klinkt het getik van hakken van schoenen. Telkens het badminton-pluimpje of birdie op de grond valt, hoor je oorverdovend glasgerinkel. To You, The Birdie! heeft zo iets van een cartoon met grappige klankeffecten. Enkel de uitroeptekens ontbreken nog. Het geluid werkt echter vooral op de lachspieren wanneer Theseus (Willem Dafoe) terugkeert: de court davert letterlijk op zijn grondvesten onder het gewicht van de narcistische, heroïsche vorst, die zijn spierbundels spiegelt aan dia's van Griekse standbeelden. Hij heeft immers ooit de Minotaurus, Phaedra's halfbroer, gedood met de

hulp van haar zus Ariadne - die hij op zijn terugkeer gedumpt heeft om met Phaedra te trouwen - en boogt nog steeds op die overwinning.

Met Theseus' terugkeer vindt de fatale tragische omkering in Phèdre plaats. Door een list van Oenone denkt de vorst dat Hippolytus Phaedra heeft verleid. Woedend verzoekt hij Neptunus zich te wreken op zijn zoon. De fatale afloop is onafwendbaar. De game is over. Phaedra pleegt zelfmoord. Ze reinigt definitief haar ingewanden. Zuivert haar geweten. 'Purity' is haar laatste woord.

De catharsis blijft echter uit. The Wooster Group streeft immers geen psychologische purgatie na met To You, The Birdie!, maar heeft veeleer een eigen structuralistische poëtica ontwikkeld die flirt niet de regels van de neoklassieke tragedie. Erg oorspronkelijk, sterk vormelijk en technisch virtuoos. Maar vooral verbluffend intelligent en onuitputtelijk.

Sally De Kunst

tekst Paul Schmidt, naar Racine regie Elizabeth LeCompte spel Willem Dafoe, Kate Valk, Sheena See, Ari Fliakos, Scott Sheperd, Fiona Leaning, Koosil-ja hwang, Dominique Bousquet, Suzy Roche decor Jim Findlay geluid John Collins, Geoff Abbas, Jim Dawson video Philip Bussman, J. Reid Farrington, Tara Webb licht Jennifer Tipton muziek David Linton kostuums Elizabeth Jenyon productie The Wooster Group