Archief Etcetera

Serge Leblon naar Zaï Zaï Zaï Zaï, Jean-Benoît Ugeux en Anne-Céline Vandalen, productie Victoria

Over Zaï Zaï Zaï Zaï van Jean-Benoît Ugueux en Anne-Cécile Vandalem

Comme tout le monde. Twee zoutzakken voor een televisieapparaat, met pathetisch zielige herinneringen, met een liefdesleven dat niet verder reikt dan het kanaal van Kortrijk, en verlangens op maat gesneden van de televisieformats die hen van ‘s morgens tot ‘s avonds door de strot worden geramd. ‘Comme tout le monde' koesteren ze hun kleingeestige bekentenissen als lokvoer voor publieke aandacht. Hij heeft een schoolvriendje uit pure ongerichte afgunst voor de rest van zijn leven naar de rolstoel verwezen. Zijn geliefde heeft een onwillig vriendinnetje met een Colafles verkracht. En hoe valt er met dat schuldbesef te leven? Bwaah, comme tout le monde...

1 Met Zaï Zaï Zaï Zaï zetten Jean-Benoît Ugueux en Anne-Cécile Vandalem de deuren wijdopen naar de opnamestudio die het leven van de meesten is geworden. De set van de voorstelling houdt het midden tussen een woonkamer en een televisieset.

Zaï Zaï Zaï Zaï is een onvervalste maatschappelijke satire, die zijn literaire tegenhangers vindt in de traditie van F. Scott Fitzgerald's The Beautiful and the Damned, de recentere Glamorama-uitspattingen van Brett Easton Ellis, of Don De Lillo's Cosmopolis. Waar het leven van de jetset dandy's, modellen en glamoureuze kosmopolieten steeds een dreigende ondertoon van waanzin, existentiële crisis, identititeitsverlies en zelfs regelrechte psychopathische moordzucht (American Psycho) verbergt. Het aanpassen van het harnas van de glamour is als de jurk die Medea haar rivale aanbiedt: van zo'n onwaarschijnlijke schoonheid dat de gedoemde prinses haar argwaan laat varen, en éénmaal ze haar doodskleed heeft aangetrokken onherroepelijk door de stof wordt verteerd. Waar Fitzgerald nog een personage neerzette waar je je als lezer mee kon identificeren, en wiens neergang in hopeloze verveling en uitzichtloosheid je raakte, zijn de figuren bij Brett Easton Ellis zodanig virtuele constructies van hippe, trendgevoelige commerciële fantasmen geworden, dat er geen enkele identificatie meer mogelijk is. Zijn hoofdpersonages zijn meestal compleet oninteressante, goed uitziende, afgetrainde en breindode modellen, die hun eigen inwisselbaarheid illustreren door keer op keer de andere, al even inwisselbare personages, aan te spreken met de verkeerde naam. Een soort kameleoncamouflage die massamoordenaar Patrick Bateman moeiteloos van vervolging redt. Maar wie het boek heeft gelezen, heeft na al die honderden bladzijden vooral ontdekt hoe ontiegelijk saai het leven in de spotlights, in de eindeloze stroom van brand names, afgetrainde lijven en hippe technologie kan zijn.

Het is precies deze mengeling van verveling en onderdrukt geweld die in Zaï Zaï Zaï Zaï trefzeker wordt neergezet, zij het dan niet in de trendy ravetempels van Amerika, maar in een doordeweekse Waalse woonkamer. De personages van Zaï Zaï Zaï Zaï zitten na zoveel jaar compleet in het Medeakleed verwikkeld. Ze kunnen geen stap meer vooruit of achteruit, en alle leven is in de cocon gesmoord. Ooit een doodgewoon koppel met doodgewone verlangens en een doordeweekse liefde. Maar nu van elkaar vervreemd door de steeds groter wordende behoefte aan erotisering van het alledaagse. Het leven van het roemloze koppel op de sofa wordt door henzelf beleefd als een opeenvolging van televisieformats die hen van ‘s morgens tot ‘s avonds door de uitzichtloze dag manoeuvreren. In hun relatie exploreren ze de bekentenisbegeerte van de ‘spraakma-

Serge Leblon naar Zaï Zaï Zaï Zaï, Jean-Benoît Ugeux en Anne-Céline Vandalen, productie Victoria

kende talkshow', waarin ze elkaars angsten met een bot keukenmes uit de wonde drijven. Elke dagelijkse handeling van het koppel wordt ‘geglamouriseerd': het koken van de lunch wordt een item in een Spaanse lesprogramma met henzelf als tegenspelers op het televisiescherm. Het vervangen van een gloeilamp wordt ‘geflaird' door het in de format ‘Verander iets in je huis in één minuut' te gieten, maar deze opdracht faalt jammerlijk. Mevrouw trieert in haar dagelijks leven doperwtjes: diegene die niet in de vorm van de ideale doperwt passen worden weggegooid, niet geconsumeerd, en bijgevolg schieten ze hun levensdoel voorbij. Als metafoor voor de wanhopige pogingen van het koppel om hun relatieleven in de mal van het Flairleven te persen bijzonder laconiek en raak geformuleerd. Niet de dikke erwtjes, niet het rare jongetje, niet het verlegen meisje. Weg ermee, we zijn met realiteit bezig.

Het is die onderliggende wreedheid die in elk van de reality TV-reeksen de boventoon voert, die fascineert en aantrekt. De wijze waarop de talk host zijn gasten vernedert en tot gênante openbaringen dwingt, de manier waarop twintig vrouwen elkaar op hallucinant psychotische wijze de toegang tot hun ene droomprins onmogelijk maken, de perverse geilheid waarmee iedere dag opnieuw het proces van een mogelijke kinderverkrachter wordt nagespeeld. Met ‘echte' imitators van een compleet gestylede, op maat gesneden ster.

In Zaï Zaï Zaï Zaï krijg je de onderkant te zien van de reality TV, de constructie van de ‘werkelijkheid'. De drukpers van onze beleving.

2 Als je op een gemiddelde televisieavond al zappend over de netten glijdt, weet je het wel zeker: de behoefte aan glamour, aan een gepolijst stukje exotiek in de spotlights, is nog nooit zo populair, zo wijdverspreid geweest. Waar glamour vroeger een chique haute couture aangelegenheid was, op maat gesneden van goddelijke monsters als Gloria Swanson, de frêle sculptuur van een Audrey Hepburn, of de dramatische schaduwen en rondingen van Marlene Dietrich, is de spotlight intussen ver uit zijn exclusieve cirkel getreden.

In een eerste etappe werd de glamour ontrafeld en tot prêt-à-porter verbeuzeld op de soapmarkt. Niet langer ingesnoerd in één lichaam of één film als droomschip voor het verlangen, werd het sterrenstof uitgesmeerd over ontelbare karakters, avond na avond op de buis, in herkenbare en erg vergelijkbare settings. Meer en meer krijgt de vorm de overhand op de precieze invulling van verhaallijn, acteurs en karakters. Heel wat van de langlopende soaps draaien hopeloos in het rond. Met The Bold and the Beautiful als bizarre koploper waarin bitch/beauty/girl-next-door Brooke doorheen de jaren getrouwd geraakt met vader, zoon en broer van zoon, en de intriges in elk van deze combinaties een compleet voorspelbaar patroon volgen. Of waarin zonder al te veel uitleg hetzelfde personage wordt ingevuld door een andere acteur. Waren daar in Dallas nog ingewikkelde plotwijzigingen voor nodig, bij B&B gaat men er gewoon vanuit dat de kijker de formule na zoveel jaar zelf wel kan invullen.

En dat is precies wat er na zoveel jaar braaf passief soapkijken is gebeurd. De kijker heeft de spelregels geïncorporeerd en stelt zijn leven ter beschikking om de machine te laten draaien. De gewone man stapt in het keurslijf van de thema's, settings en formats van glamour en soap, en leeft zijn eigen droom. Op exotische eilanden, omringd door droomdates, of op het spreekwoordelijke onbewoonde eiland, waar de Mens met zijn eigen wil en lichaam wordt geconfronteerd, of in de kantoren van de allerrijksten, waar de doordeweekse management accountant in enkele weken tijd kan opklimmen tot de rechterhand van Donald Trump. Tot vermaak van velen, en de vermeende intellectuele ergernis van sommigen. Ter entertainment van eenieder die in een wip ook aan de andere kant van de camera zou kunnen komen te staan. Van haute couture tot democratisch WIBRA-artikel. Glamour op maat van iedereen. En nog ontvoogdend ook, als we de promotalk mogen geloven voor de onlangs uitgezonden reality TV-reeks rond het biseksuele eendje Niki op zoek naar een meerwaardeprins in het dialectische (van ‘dialect', niet van ‘dialectisch' voor een keer) Vlaamse oerwoud.

De reality-soap draait op onze fascinatie voor het ‘reële': echte mensen in echte situaties, het zou jij of ik kunnen zijn. Echte mensen die ook echt kunnen worden gekwetst, verleid, gedumpt of gekraakt. Echte mensen die als ze te veel drinken op de vuist kunnen gaan of hun lief bedriegen, en het hem/haar achteraf met heel veel spijt en tranen voor de camera moeten vertellen. Of de ultieme uitschieter: echte mensen die worden overgeleverd aan een ‘primitieve stam' (geen echte mensen?) ergens in diep donker Afrika die hen de spirituele kracht van het overleven zullen bijbrengen.

Rode draad doorheen al deze formats is de drang naar het opulente, naar het overdadige, naar datgene wat de mens over zijn fysieke, morele en psychische grenzen trekt. Datgene wat in eerste instantie choqueert, maar in tweede des te meer aantrekt. De onontbeerlijke ingrediënten van een saillante soap: seks, drank, overspel, macht en geld. Heel veel geld. Tot daar toe, er is menig kunstenaar die zich evengoed in dit laveloze gebied ophoudt, en meent hiermee aan de grenzen van de subversie te raken.

Wat echter opvalt bij reality TV is precies dat het zich niet voordoet als een constructie, maar zich zorgvuldig vermomt als de waarheid, als de realiteit zelf, onversneden en recht voor de raap, en daarom een revolutionaire stap in de televisiegeschiedenis. Hetgeen natuurlijk klinkklare onzin is: de deelnemers mogen dan geen acteurs zijn, maar ze zijn door hun kijkervaring en hun kennis van de gebruikte formats zozeer gemodelleerd dat ze in hun houding en reacties geen centimeter afwijken van de voorgeschreven rollen van het brave entertainment. In theatertermen zou je kunnen stellen dat

reality TV gestructureerde improvisatiesessies zijn, maar dan wel met een ongelofelijke inperking van mogelijke parameters. Ze zijn gescreend, gemonitord, gecut, gepasted en gehersenspoeld tot hun ‘spontane' reacties precies passen in het voorgeschreven frame van de voor elke serie compleet gelijke opbouw van spanning, concurrentie, conflictgerichte confrontatie en hebberige overwinningsdrang. Het zijn personages die in hun ‘werkelijke' leven niets liever willen dan ‘ster-dj, stervoetballer of model' te worden (dixit één van Niki's afgevoerde dreamdates).

Wat Karl van den Broeck hierover elders in dit nummer ook moge beweren: reality soaps zijn geen revolutie in de televisiewereld, er is hier geen sprake van een bewustmakende avant-garde. Er is enkel sprake van een zodanig goed georchestreerde merchandising dat de hele wereld een soap is geworden, en glamour het gareel dat iedereen braaf achter dezelfde wortel laat lopen.

Comme tout le monde.

3 Om terug te komen op de evolutie van de ‘glamour' als term, is dat een interessante vaststelling. Ons begrip van glamour is verschoven van de ‘personality' van enkele exclusieve sterren, afgeschermd van de wereld in een onbereikbaar niemandsland –en dus bij uitstek de stof waaruit dromen gemaakt worden– naar het ‘democratische' middenveld. Er is niet langer een persoonlijkheid nodig; er is enkel nog de mal, de persvorm, waar iedereen die het wil zich kan inwringen, om zichzelf op de markt te presenteren. Het misverstand is niet, dat al die deelnemers aan talkshows, reality-reeksen of spelprogramma's niet zouden beseffen dat zij een rol spelen en meedraaien in een commercieel spel van verleiding. Het misverstand is, dat zij wel denken hierin een bepalende rol te kunnen spelen, dat zij de functie van een ‘personality' vertolken, en niet die van het volkomen inwisselbare vulsel voor de gestroomlijnde vorm, die zichzelf precies verkoopt door de bereidwilligheid van zovele anderen om zichzelf te promoten. Veel van de kandidaten leven in de onterechte veronderstelling dat zij zelf het originele product zullen worden, dat vervolgens door alle smachtende ongelukkigen zal worden geïmiteerd en aangekocht. Ze leven in de absurde hoop dat een moment in de spotlights ook werkelijk de realiteit zal veranderen. Dat alle banale alledaagsheid ineens in rook zal opgaan, en het krap zittende schoentje de voet zal passen. Of met andere woorden, ze koesteren de gedachte dat de glamourfactor nog steeds werkt volgens het oude model: als een mantel rond de persoonlijkheid van een ster, die vanaf dan door iedereen als een sprookjesheld zal worden behandeld. Terwijl de glamour allang niet meer afstraalt op wie hem draagt, maar zelf de focus van de hysterie is geworden.

Het geconstrueerde sprookje werd opgegeven voor een ogenschijnlijk haalbare, realistische change of life die de kijker niet zozeer responsabiliseert –door hem een forum te geven voor de publieke ontwikkeling van zijn persoonlijkheid– maar hem veeleer culpabiliseert, door hem voor te liegen dat het leven maakbaar is, en dat het assertieve, aangepaste en agressieve individu wel degelijk in staat is om zijn droom waar te maken. In tegenstelling tot de meeste passieve ongelukkige kijkers onder ons, bij wie zoiets nog niet meteen voor de hand ligt.

Reclame en televisie, maar ook glossy bladen als Flair en Cosmopolitan, zijn er niet enkel voor ons doordeweeks onschuldig amusement, maar om een doorgedreven vorm van newspeak in de samenleving binnen te smokkelen, die ‘individualiteit' vervangt door ‘inpasbaarheid', ‘vrijheid' door ‘geconstrueerde exotiek', en ‘een goed leven' door ‘een leven waarvan elke minuut doorzinderd is van opwinding, nieuwe uitdagingen, en positiviteit'. Er wordt ons daarbij duidelijk gemaakt dat elke afwijking van dat stramien enkel en alleen te maken heeft met backlash, of een negatieve ingesteldheid.

4 Dat is nu precies het verhaal dat in Zaï Zaï Zaï Zaï met grimmige humor wordt verteld. De theatervorm is in dit geval een interessante keuze. Door de verschuiving in medium, van televisie naar theater, valt de vanzelfsprekendheid van de ‘realiteitsclaim' van het format weg. De constructie van de zogenaamde ‘spontane' werkelijkheid wordt in het theater opnieuw zichtbaar. Waar het televisieformat pretendeert het te hebben over ‘echte' mensen, en ‘echte' emoties, en dus over een werkelijkheid die niet is gemedieerd, geïnterpreteerd of gemanipuleerd, geeft het theater – dat niet over visuele tools als montage of voice-over beschikt, noch over de eindeloze opnameperiodes waarin materiaal kan worden verzameld –opnieuw een ‘hier en nu'-aspect aan het ‘reële'. Ongecut, ongecensureerd. Met de camera's zichtbaar in beeld, de verveling van het alledaagse onoverkomelijk, zonder reclamebreaks of hippe interventies. Het fijne daaraan is, dat het theater, als medium van de leugen dat mijlenver staat van het leven van de ‘gewone' mens, precies door het doordrijven van die leugen – door overdrijving, pastiche, satirisch taalgebruik, set-constructie – toont wat met zoveel werkelijkheidszin in de populaire media verborgen blijft. De buik van het sprookje, vóór het werd platgeslagen onder het allesverslindend verlangen naar werkelijkheid. De virtuoze leugen die in al haar wreedheid precies spreekt over wat ons drijft en bezighoudt. De constructie is wat kunst eigen is: de afstand. De ontwrichting die gecreëerd wordt ten opzichte van het reële is precies wat het reële zichtbaar maakt. De aanspraak op het ongemedieerde tonen, toont uiteindelijk niets, maar verbergt enkel zijn constructie. Als denkoefening interessant, als theater hilarisch.

Zaï Zaï Zaï Zaï

VAN EN MET Jean-Benoît Ugeux en Anne-Cécile Vandalem

PRODUCTIE Victoria

DECOR Herman De Roover