Vragen bij een verjaardag
Het twintigjarig bestaan van Rosas, waarvan tien jaar als huisgezelschap van de Munt, wordt dit seizoen uitgebreid gevierd, met een tentoonstelling en een boek, maar ook met de reprise van enkele oudere werken. Merkwaardige genoeg echter geen staalkaart van het hele oeuvre - geen herneming van Rosas danst Rosas bijvoorbeeld - maar een selectie van vier recentere werken die thematisch nauw bij elkaar aansluiten. Pieter TJonck
Vier voorstellingen die op een expliciete manier de relatie tussen tekst en dans aan de orde stellen. Vier voorstellingen ook waarin Anne-Teresa de Keersmaekers zus, Jolente - zelf als actrice actief in tg Stan - een doorslaggevende rol speelt. Vier werken tenslotte die belangrijke inhoudelijke en vormelijke wendingen in De Keersmaekers oeuvre vastleggen.
De keuze is dus wellicht ingegeven door meer dan enkel praktische bedenkingen over beschikbaarheid van dansers. Een vroeger meesterwerk van De Keersmaeker als Stella (1990) is bijvoorbeeld al jaren niet meer opgevoerd omdat de voorstelling zo op het lijf van de dansers van de oorspronkelijke cast geschreven was dat het op het eerste gezicht ondenkbaar lijkt de voorstelling voor anderen te herschrijven. Een tweede lectuur van het stuk leert echter dat De Keersmaeker hier themas aansnijdt die de particulariteit van de dansers ver overstijgt. Stella behandelt op een weerbarstige wijze de problematische verhouding tussen man en vrouw, of beter gezegd, hoe vrouwen (gedwongen worden te) verschijnen in de blik van de man, hoe die blik hun schijn en vooral hun zijn aantast. Deze werken vormen de apotheose van een thematiek die in Elenas Aria uit 1984 met veel aplomb en durf ingezet werd.
Keerpunt
De unieke mengvorm van agressie, kwetsbaarheid en zelfs onmacht die uit het werk van de jaren 80 spreekt, zal in de jaren 90 echter wegebben. Mozart concert arias / un moto di gioia - de titel alleen is al een programma - is een keerpunt. Voor het eerst staan man en vrouw hier als min of meer evenwaardige partners op het podium. De man is niet alleen de blik in het duister, maar verschijnt als het tweede centrum van een cirkel met twee brandpunten, een ellips. Het podium heeft ook werkelijk die vorm. Mozart is ook het beginpunt van een toenemende obsessie van de Keersmaeker met geometrische figuren als de gulden snede, de ellips en de spiraal, niet toevallig vormen met een rijke harmonische symboliek. Het is ook het aanzet van een verschuiving in de perceptie van de scenische werkelijkheid. Mozart is wel gekleurd door een nieuw optimisme, in de verbeelding van de verhouding tussen mannen en vrouwen blijft toch heel wat kommer en kwel bovendrijven. Alleen, de appreciatie daarvan lijkt niet meer op een definitieve kortsluiting, een onmogelijkheid om het verschil te overbruggen.
Toccata en Woud tonen, duidelijker dan Mozart, de aanzetten van wat daarvoor in de plaats komt. Aanvankelijk is dat nog te omschrijven als een gewapende vrede met de gang van zaken in de wereld en tussen mensen, maar geleidelijk ontplooit zich een wil om die wereld te omarmen. De Keersmaeker blijft een scherp oog hebben voor wat mensen en dingen scheidt, maar zal voorbij die verschillen steeds sterker zoeken naar wat hen ook verbindt. Tegelijk is er meer bedachtzaamheid en een grotere afstand, zelfs letterlijk, tegenover het eigen werk. Zelf danst ze immers minder en minder. Het bewegingsmateriaal is haar niet meer op het lijf geschreven, maar komt nu ook van de dansers in het gezelschap of van bestaande danscanons, die ze naar haar hand zet.
Nog voor die geëxalteerde, humanistisch geïnspireerde, toon doorklinkt, zoals in Just Before duikt ook een donkere, melancholische onderstroom op, om niet meer te verdwijnen. Als ze in Toccata haar dansers vanaf de zijlijn in ogenschouw neemt, toont ze een persoonlijk verlies van de kracht en het enthousiasme van haar vroegere werk. In plaats daarvan komt een groter inzicht in de de wetten en regels van de dans, wat in Toccata tot vijf prachtige miniaturen leidt. Het laatste beeld van de tweede versie van het stuk is zeer betekenisvol: een hel wit licht verbreekt elke scenische illusie, maar de dans blijft doorgaan, als tegen beter weten in. Woud heeft net dezelfde structuur, met een verschil: een filmpje gaat het stuk vooraf. Daarin laat De Keersmaeker zich zien als een jong, bevreesd, maar ondernemend meisje. Op het einde van het stuk, waarin andere dansers de bewegingen van deze filmbeelden interpreteren, wordt de scenische illusie weer bruusk verbroken. Weer: een besef van verlies, een verlangen naar een moment dat verloren ging in de tijd. Ook dans kan dat niet, of maar heel even, herroepen.
Keuze voor meer dans
In het oeuvre lopen nieuwe inzichten en emoties zo langzaam samen om uiteindelijk te versmelten. Enerzijds het besef dat dans de wereld niet verandert, en getekend is door veel beperkingen en wetmatigheden. Het besef ook van de vorderende tijd. Een heftig verlangen om terug te gaan naar het onbezonnen, jeugdig plezier van dansen van voor de breuken die het vroege werk zo nadrukkelijk thematiseerde. En ten slotte, een streven naar een helend gebaar, een herstellen van een verloren paradijs. De Keersmaekers paradoxale uitweg is de keuze voor meer, in plaats van minder dans. Eerder dan toe te geven aan desillusie over de beperkingen van dans kiest ze juist voor een grotere techniciteit. Al was het een maat voor niets, dan nog is het betekenisvol om tot in de perfectie te gaan. Dat perfectionisme wordt ook een metafoor voor een geheelde wereld. De complexiteit van de figuren en bewegingen, die in elk nieuw werk toeneemt, wordt ook een - kwetsbaar- zinnebeeld van harmonie en heerlijkheid.
Dat heeft een keerzijde: De Keersmaekers fascinatie voor geometrie en perfectie leidt al eens tot een overmaat aan esthetiek. Ze durft al eens alle fatsoensregels van de moderne kunst, zoals Adornos adagium dat kunst geïnfecteerd moet zijn met het kwade in de wereld en geen morele zedenpreek mag zijn, zozeer aan haar laars te lappen dat het werk in het luchtledige lijkt te zweven. Maar De Keersmaeker is de laatste om dat zelf ook niet te beseffen. Getuige de stukken die nu hernomen worden. Het gebruik van tekst en de samenwerking met haar zus Jolente openen wegen om een stand van zaken op te maken van de veranderingen die in het tweede decennium van het bestaan van Rosas optraden.
Just Before vervlecht de inbreng in verhalen en bewegingen van de dansers van het gezelschap tot een overrompelende structuur, die alle scheidslijnen tussen nationaliteiten en geslachten overbrugt. I said I heeft een totaal ander karakter. Aan de hand van Peter Handkes Zelfbeschuldiging uit 1966 wordt hier het trauma van het intreden in de taal en de mensengemeenschap vertaald naar een theatrale dans. Uit Handkes tekst licht De Keersmaeker vooral de jeugdige revolte, die aanstekelijk verbeeld wordt. Quartett is een enscenering van de tekst van Heiner Müller, maar ook een ode aan de kracht van Cynthia Loemij als danseres en vertoont - in tegenstelling tot het zwarte karakter van De Keersmaekers oude enscenering van Müllers Medea - in zijn open einde een lichtpuntje. Het merkwaardigste werk is In Real Time: een barokke opeenstapeling van dans, gesprekken tussen acteurs en dansers, stukjes theater en muziek die alle themas die De Keersmaeker bezighouden aan de orde stellen om, alweer, te eindigen met een akte van geloof - ondanks alles - in de mens.
Nauwelijks verholen legt De Keersmaeker zo de vragen waarmee ze worstelt aan de kijker voor. De vragen van een rijpere vrouw, die veel meemaakte en veel dierbaars verloren is, maar het bijltje er niet bij neerlegt. Getuige haar laatste voorstelling Small Hands, die alweer het oeuvre wil herijken.
Voor informatie over de voorstellingen: zie Tijd-Cultuur en www.rosas.be
